Salman Rushdie in Leiden

Vrijheidslezing van de ondergedoken en vervolgde Indiaas/Britse schrijver over godslastering, vrijheid van meningsuiting en censuur.

De bewaking is streng en de rij wachtende bezoekers voor de Leidse Pieterskerk is lang. Het motregent. Toch zijn we om een uur of twee binnen en zoeken een plaats waar we de beroemde schrijver nog net kunnen zien. Helaas is de geluidskwaliteit erg slecht.

Het is niet mogelijk de gehele lezing hier weer te geven. Ook al, doordat ik niet alles heb verstaan. Maar enkele citaten wil ik jullie niet onthouden. Vooral ook omdat deze citaten erg belangrijk zijn in het kader van de Nederlandse politieke aktualiteit.

In 1989 stond ik ook al eens in een rij, maar dan in de Amsterdamse Leidsestraat, waar het boek de Duivelsverzen werd verkocht. De Ayatolla Khomeini meende een belediging van de profeet Mohamed in het boek te herkennen en vaardigde een fatfa  uit. De schrijver Rushdie moest daarna jarenlang onderduiken en werd daarmee een symbool voor de vrijheid van meningsuiting en verzet tegen de bekrompen en gewelddadige invloed van de islam. Maar in die tijd dachten we meer over de Sovjet-Unie en het Oostblok na, dat net aan het instorten was.

Ik geef enkele stellingen van Salman Rushdie hier weer. De gehele lezing zal ongetwijfeld op papier uitgegeven worden. Het was in ieder geval niet toegestaan de lezing in zijn geheel te filmen, vanwege auteursrechten.

"Kerkelijke macht is een grotere bedreiging voor de vrijheid van meningsuiting dan seculiere macht.  De drie meest beroemde processen in de gehele geschiedenis zijn dan ook godslasterings processen: Jezus, Socrates en Galileo."

"Er is wel een verschil met vroeger, qua invloed van kerkelijke macht. Vroeger werd je verbannen of kon je vluchten. Tegenwoordig komen ze achter je aan"

"Wat kan je er tegen doen? Vóór de olympische spelen in China werden er voorwaarden aan het regiem gesteld. De mensenrechten moesten gewaarborgt zijn. Persvrijheid gegarandeerd. Helaas deed China tijdens de olympische spelen precies het tegenovergestelde. Het internet werd gecensureerd, dissidenten zonder vorm van proces opgesloten. Toen de Verenigde Staten er iets van zeiden, gaven de Chinese machthebbers het volgende antwoord: Een land dat zo financieel afhankelijk van ons is, moet niet te veel eisen stellen"

Moet vrijheid van meningsuiting volledig zijn?
Dat is in Nederland ook een belangrijke vraag. "Je mag mensen niet kwetsen", is een veel gehoorde stelling. De vraag wat kwetsen precies is en of je de gekwetste dan niet erg veel macht geeft, zijn vragen die Salman Rushdie niet beantwoordde. Hij stelt dat het voeren van de discussie op zich al tot meer vrijheid lijdt en dat dictatoriale religies en regimes de discussie over de uitleg van de leer als eerste verbieden. Ik trek daaruit zelf de conclusie dat de protestantse religies met hun gezever over fundamentele leerstellingen, (zoals de vraag of de slang in het paradijs werkelijk zelf gesproken heeft) op zich al een voorloper van wetenschapelijk debat zijn en in die zin meer vrijheidsbevorderend dan andere religies die voorschrijven hoe je te geloven hebt en discussie daarover niet toestaan.

Boeken zijn niet helemaal mijn ding
Er werden veel protestdemonstraties tegen het boek Duivelsverzen van Salman Rushdie gehouden, waarbij het natuurlijk een probleem voor de islamitische gelovigen is, dat ze meedoen aan een protest tegen een boek dat ze zelf niet mogen lezen. Salman Rusdie vroeg dat tijdens een discussie ook aan een moslimgeleerde. "Heeft u het boek gelezen?" Dat werd stellig ontkend. "Heeft u überhaupt wel eens een ander boek van mij gelezen?" Dat werd ook ontkend. En de moslimgeleerde voegde daar aan toe: "Boeken zijn niet helemaal mijn ding"

De film die tegen Rushdie in ging en die Rushdie voorstelt als een casino-houder die de Pakistaanse regering omver wil werpen werd aanvankelijk verboden in Groot-Britannië. Rushdie wilde echter dat de film getoond werd, omdat er ongekend komische elementen in voorkwamen zoals de scene waarin zijn karakter een Pakistaanse terrorist martelt door hem voor te lezen uit The Satanic Verses.   De film werd uiteindelijk vertoond en niemand ging kijken. Een extra bewijs dat regeringen de kritiek gewoon moeten toestaan en er geen woorden aan vuil moeten maken. Een slechte film wordt toch niet bekeken en krijgt juist aandacht als je hem gaat verbieden.

Spot is dodelijk voor dictatuur
Salman Rushdie bekritiseerde in zijn lezing de islamitische landen waar de eigen bevolking verstoken is van werkelijke kennis over hun eigen religie. Boeken over de profeet Mohamed mogen niet geschreven worden. Daardoor weten de gelovigen niets over het ontstaan van hun religie en over de ontwikkelingen die tot de huidige stand van zaken geleid heeft. Er ontstaat een statisch beeld van een religie die altijd al zo geweest is en die altijd zo zal blijven. Bij het ontbreken van ontwikkeling is ook verandering moeilijk en dat leidt tot onvrijheid.

Toch was het geen saaie of fanatieke lezing. Salaman Rushdie gaf  enkele ironische en komische voorbeelden van de strijd voor vrijheid van meningsuiting. "Als het niet zo levensbedreigend was, zou het zeker amusementswaarde hebben, de manier waarop ik tegengewerkt en vervolgd wordt" stelde hij. De artiesten en schrijvers worden in een dictatuur ook als eerste vervolgd, omdat de dictatoren bang zijn voor humor en spot. Daar zijn ze meer bang voor dan een jonge man met een kalashnikovgeweer. Over de cartoon-affaire zei hij: "Laat mij eens een respectvolle cartoon zien! Is die nog steeds grappig?" Een cartoon moet juist taboes doorbreken en kritisch zijn, anders is het niet grappig.

Maurits Berger
Er mochten vragen gesteld worden en het was alsof de beroemde islamprofessor Maurits Berger de gehele toespraak niet begrepen had en alleen maar aan de Nederlandse situatie dacht waar de vrijheid van meningsuiting toch vooral aan regels gebonden moet worden. "Zijn er ook beperkingen van vrijheid van meningsuiting vanuit de schrijver zelf?" vroeg hij Salman Rushdie. Met andere woorden: Je mag het allemaal wel zeggen maar je hóeft het niet te zeggen. 

Salman Rushdie gaf uitgebreid antwoord op de vrijheidsbeperkende vraag van Maurits Berger. Hij weet natuurlijk niet dat de leerstoel van de islamgeleerde wordt betaald door Oman en dat Maurits Berger islamwetenschap eerder opvat als bevordering van islam in Nederland, dan als kritiek op islam.  "Beperkingen vanuit je eigen cultuur zijn voor jezelf moeilijk waar te nemen. Daarnaast is zelfcensuur nog erger dan censuur van buiten. Verder mogen er in het geheel geen beperkingen aan jezelf als schrijver opgelegd worden. Je moet schrijven wat je voelt. Mensen die daar niet tegen kunnen hoeven het geschrevene niet te consumeren."

Misbruik van het woord vrijheid
Het woord vrijheid is intussen een beladen en gecorrumpeerd begrip geworden. Dat komt volgens Salman Rushdie ook door het gebruik dat de regering Bush ervan gemaakt heeft. Freedom mag niet een legitimatie zijn om andere landen binnen te vallen. Het vervangen van het woord French Fries (friet)  door het woord Freedom Fries, gaf hij als voorbeeld van misbruik van het woord vrijheid. Ook de pogingen het woord Endlösung uit de Duitse taal te verbannen, ziet Salman Rushdie als misplaatste poging de geschiedenis achteraf te veranderen door verboden.

Wat is vrijheid?
Volgens Salman Rushdie is vrijheid altijd op de eerste plaats de vrijheid van het individu. Mag je als vrouw in een samenleving zelf bepalen of je werkt en waar je werkt? Kan je als vrouw normaal over straat lopen? Kan je als vrouw je eigen keuzes maken, met wie je trouwt en waar je woont?
Worden homosexuelen in een land lastig gevallen of mogen ze zelf bepalen hoe ze leven en wat ze doen? Dat zijn criteria waaraan je de vrijheid in een samenleving kan afmeten en dat zijn de belangrijke zaken waar vrijheid over gaat. Individuele vrijheid.

Frits Bolkestein
De eminence grise van de VVD stond op en mocht ook een vraag stellen. "Wat beweegt een jonge man om islamist te worden en tegen het Westen te vechten? Is dat religie of politiek? "
Het antwoord van Salman Rushdie was duidelijk: allebei. Hij gaf drie voorbeelden uit de geschiedenis die de toeloop van jonge manen naar naarhet islamitische fundamentalisme verklaren. De democratisch gekozen communistische regering in Perzië werd met hulp van de VS omvergeworpen. Verzet tegen de Sjah was moeilijk en gevaarlijk. alleen vanuit de moskeeën was verzet mogelijk.
De Algerijnse revolutie was geheel in handen van seculiere activisten. Toen de revolutionairen eenmaal aan de macht kwamen, veranderden ze in corrupte en luie vatsige dictatoren. De jonge mannen die daartegen in opstand kwamen kregen alleen hulp vanuit de islamitische fundamentalistische groepen.
De VS hebben een corrupte en gewelddadige familie Saud in Saudi Arabië aan de macht geholpen. Die familie heeft heel veel geld en verspreidt het islamitische geloof in de omringende landen en Europa.
Drie voorbeelden die duidelijk maken dat de zogenaamd vrijheidlievende Westerse Mogendheden zelf ook mede oorzaak zijn van islamitische fundamentalistische ontwikkelingen, doordat ze de verkeerde dictators aan de macht helpen en houden. Daar had de VVD-voorman natuurlijk even niet van terug.

Toen Frits Bolkestein na afloop eenmaal bij mij in de auto zat heb ik hem ook nog gevraagd waarom de VVD eigenlijk zelf niet tegen de apartheid in Zuid-Afrika actie heeft ondernomen en of de kritiek tegen de communisten, die dat wel gedaan hebben niet een beetje hypocriet is. Ook daarop moest de grijsaard mij het antwoord schuldig blijven.

Het was een inspirerende en grappige lezing, die ons uitnodigt eens te onderzoeken of de boeken van Salman Rushdie de moeite waard zijn om te lezen, maar in ieder geval om vaker naar hem te luisteren.